ایمنی در گازها
استفاده از سوخت های فسیلی سالیان درازی است که مورد توجه بشر قرار گرفته و بسیاری از سختی های گذشته انسان را مرتفع نموده است. با استحصال گاز و تصفیه آن از پالایشگاه نفتی گام دیگری در جهت تکمیل نیاز صنایع و بشر برداشته شدو با توجه به پاکیزه تر بودن آن نسبت به نفت و دیگر فرآوره های آن روز به روز به عرضه و تقاضای آن افزوده می شود. اما همان گونه که این ماده آسایش بیشتری برای زندگی روزمره فراهم می نماید استفاده نابجا و ناایمن از آن می تواند خسارات جانی و مالی جبران ناپذیری به افراد و اماکن وارد نماید.
گاز شهری
اصطلاحا به گازی گفته می شود که از طریق خط لوله از یک مجتمع تولید گاز به مصرف تولید کنندگان آن تحویل می شود. گاز شهری مخلوطی از گاز های متان و اتان و برخی افزودنی های دیگر است که ترکیبات آن بسته به نوع فصل توسط شرکت گاز تنظیم می شود. این گاز سبک تر از هواست و در صورت نشت در محیط به سمت بالا صعود می کند. حدود اشتعال و انفجار گاز شهری 5 تا 15 در صد است. بدین معنی که اگر مقدار گاز کمتر از 5 درصد هوای محیط باشد به دلیل کمبود سوخت و اگر بیش از 15 درصد باشد به دلیل کمبود اکسیژن، انفجار نخواهیم داشت. به همین جهت باید توجه داشت که در صورت نشت گاز شهری در محیط منزل و محل کار می بایست اقدامات ایمنی و جوانب احتیاطی را به طور کامل به اجرا گذارد تا بتوان از بروز انفجار جلوگیری به عمل آورد.
فصل پروپان بوتان
بهار 30% 70%
تابستان 10% 90%
پاییز 30% 70%
زمستان 50 % 50%
سیلندر گاز مایع
گازی در ایران که برای سوخت منازل به کار می رود به وسیله سیلندر هایی با نام های مختلف از قبیل بوتان، ایران گاز، پرسی گاز و غیره حمل و نقل می شود؛ و چنانچه همراه با ایمنی مصرف و حمل و نقل نشود خطرناک بوده و در صورت تنفس مقدار زیاد آن باعث بیهوشی می شود. حدود اشتعال و انفجار گاز مایع 1 تا 10 درصد است. بدین معنی که اگر مقدار گاز کمتر از یک درصد حجم هوای محیط باشد به دلیل کمبود سوخت، و اگر از 10 درصد بیشتر باشد به دلیل کمبود اکسیژن، انفجار و اشتعال نخواهیم داشت. در صورت اختلاط گاز و هوا با نسبت معین ممکن است با شعله کبریت، جرقه کلید برق، جرقه حاصل از کنتاکت یخچال یا جرقه هر وسیله برقی دیگر مشتعل و منفجر شده و باعث وارد آمدن زیان های جانی و مالی شود. این گاز مخلوطی از پروپان و بوتان است و درصد اختلاط آنها در فصل های مختلف متفاوت است.
نقطه جوش گاز پروپان 44/5º c-
نقطه جوش گاز بوتان 0/5º c-
مخلوط این دو گاز در دمای پایین و تحت فشار درون سیلندر به مایع تبدیل می شود. بناباین اگر سیلندر به صورت برعکس یا افقی استفاده شود گاز به صورت مایع خارج می شود که خطر آن بیشتر خواهد بود و به هیچ وجه توصیه نمی شود، زیرا انبساط حجمی گاز مایع هنگام تبخیر 230 تا 270 برابر است. این بدان مفهوم است که اگر گاز مایع از سیلند خارج شده و به گاز تبدیل شود حجم آن تا 270 برابر افزایش می یابد. زمانی که گاز مایع سیلندر به بخار تبدیل شود گرمای محیط را جذب می کند و در اثر تماس با پوست بدن می تواند سبب یخ زدگی موضع شود.
گاز مایع بی رنگ و وزنش تقریبا نصف وزن آب است. بنابراین اگر در آب ریخته شود قبل از تبخیر، روی آب شناور می ماند. این گاز از هوا سنگین تر (حدو 1/5 برابر) بوده و در صورت نشت به پایین ترین سطح ممکن نفوذ می کند. در کانال ها، گودال ها و چاه ها گاهی مقدار زیادی از این گاز به شکل ذخیره وجود دارد. ترکیب دو گاز بوتان و پروپان سمی نیست ولی اگر جایگزین اکسیژن هوا شود می تواند خفگی ایجاد کند. سیلندر های گاز مایع مانند بسیاری از محفظه های تحت فشار دارای سوپاپ ایمنی برای جلوگیری از انفجار بر اثر انبساط حجمی گاز درون حاصل از جوشیدن مایع (BLEVE) هستند. سوپاپ ایمنی (که بهترین مثال برای آن می تواند سوت رو زودپز باشد) فشار اضافه وارد شده به بدنه از داخل را که می تواند به دلیل حرارت یا ضربه باشد به خارج هدایت می کند و بعد از متعادل شدن فشار مانند فنر به حالت اولیه خود بر می گردد.
این وسیله فقط یک ضریب اطمینان است و چه بسیار سیلندر ها که با داشتن سوپاپ منفجر شده اند. انفجار این دسته می تواند به یکی از علت های زیر باشد:
1_معیوب بودن سوپاپ وعدم کنترل یا تعویض آن در موعد مقرر از سوی کارخانه تولید کننده سیلندر.
2_سرعت تولید و افزایش گاز داخل بر اثر حرارت بیشتر از سرعت خروج گاز از سوپاپ باشد.
3_شدت ضربه وارد شده به سیلندر به حدی باشد که تمام فشار داخلی ایجاد شده نتواند در یک لحظه کوتاه از سوپاپ تخلیه شود.
4_غلتاندن سیلندر یا ضرباتی که به مرور زمان به سیلندر وارد می شود.
5_قرار گرفتن سیلندر در معرض عوامل محیطی همانند نور آفتاب و باران که سبب خستگی فلز و زنگ زدگی آن می شود.
6_فرز کاری و چکش کاری روی سیلندر توسط افراد غیر متخصص و به دلایل متفاوت که سبب نازکی بدنه می شود.
موارد 4و5و6 سبب کاهش مقاومت بدنه می شوند که در نتیجه، تحمل آن در برابر فشار کمتر از فشار کارکرد سوپاپ شده و پیش از این که سوپاپ به کار بیافتد بدنه منفجر خواهد شد. انفجار معمولا از ضعیف ترین قسمت بدنه به شکل شکاف انجام می گیرد ولی مواردی دیده شده که تکه هایی از بدنه به شکل ترکش جدا و به فاصله دوری پرتاب شده است که اتفاقی بسیار خطرناک خواهد بود.
اتیل مرکاپان
گازی است که با بوی تخم مرغ گندیده که به مخلوط دو گاز پروپان و بوتان در گاز مایع افزوده می شود تا در هنگام نشت به راحتی جلب توجه کرده و از ادامه نشت گاز جلوگیری به عمل آید. فرمول شیمیایی اتیل مرکاپتان C2H2SH است. بوی بد این ماده مربوط به گوگرد موجود در آن است.
روش خاموش کردن سیلندر شعله ور گاز
1_باید پشت به باد به سیلندر طوری نزدیک شد که سوپاپ ایمنی به سمت بدن نباشد.
2_باید دست چپ یا راست در حالتی که صورت آتش نشان (یا افراد معمولی ولی آموزش دیده) رو به شعله نباشد باید با یک حرکت شیر گاز به سمت راست (ساعتگرد) پیچانده شود تا شعله دست را نسوزاند (برای این منظور بهتر است از دستکش کار مناسب استفاده شود).
3_اگر سیلندر گاز در محیط بسته باشد باید پیش از سرایت شعله به مواد سوختنی دیگر کار جداسازی انجام پذیرد.
4_جلوگیری از افتادن سیلندر بر روی زمین؛ چرا که مقدار شعله به دلیل خروج گاز به صورت مایع چند برابر خواهد شد.
5_اگر سیندر گاز بین مواد مشتعل دیگر باشد امکان دارد بدنه آن ملتهب شده و نزدیک به خطر انفجار باشد که بهتر است با یک سرلوله آب به صورت اسپری همه قسمت های سیلندر را به تناسب خنک کرد و فشار داخلی آن را کاهش داد. البته باید احتیاط کرد که بر اثر این کار شعله خاموش نشود که گاز در محیط نشت کند.
6_در صورت ملتهب بودن سیلندر بهتر است شیر آن بسته نشود؛زیرا با گاز مصرفی شعله مقداری از فشار داخلی سیلندر کاسته می شود.
7_اگر شیر سیلندر معیوب بود و بسته نمی شد با احتیاط سیلندر را به محلی امن انتقال داده و اجازه داده شود آنقدر بسوزد تا گاز تمام شود و در صورت نیاز از اسپری آب روی بدنه استفاده شود.
8_در هنگام حمل سیلندر مشتعل به حمل امن باید مراقب جهت وزش باد بود تا شعله به سمت بدن برنگردد و همچنین باد سبب خاموشی شعله و نشت گاز نشود.
9_اگر سیلندر فقط نشت گاز داشت و شیر آن معیوب بود باید بی درنگ آن را از محل سکونت که احتمال وجود شعله های باز یا جرقه دارد دور کرد. همچنین به علت سنگین تر بودن گاز مایع از هوا و ماندگاری آن در محیط نباید آن را در محیط پست قرار داد. در این هنگام اسپری کردن آب جهت رقیق کردن گاز و کاهش خطر انفجار در ایمن سازی موثر است.
خطرات نشت گاز (شهری و سیلندری) و طریقه مبارزه با آن
باید به خاطر داشت که هرگز نباید آتش سوزی در گاز هارا با استفاده از خاموش کننده اطفاء نمود، چرا که در این صورت نشت گاز در محیط رخ می دهد و این مسئله می تواند منجر به بروز انفجار در محل شود. اولین نکته ای در هنگام آتش سوزی در گاز ها باید مورد توجه قرار گیرد این است که به هر روش ممکن باید جریان خروجی گاز را قطع کرده و آتش را با روش جدا سازی اطفاء نمود. در این مورد قطع جریان گاز شهری از شیر اصلی و بستن جریان خروجی گاز سیلندر با رعایت احتیاط کامل دارای اهمیت است. در صورت بروز نشت گاز در محیط بسته اقدامات زیر لازم است:
1_استفاده از لباس کامل حفاظت فردی و نیز دستگاه تنفسی تا هنگام بروز آتش سوزی یا انفجار احتمالی، ریه و مجاری تنفسی دچار سوختگی نشود.
2_قطع کنتور برق در صورتی که بوی گاز کنار کنتور احساس نشود.
3_در صورت نیاز به چراغ قوه، بهتر است بیرون محل روشن شود.
4_قطع گاز از کنتور که در این موارد باید مدنظر قرار گیرد؛ ولی به منظور جلوگیری از ادامه نشت گاز در سیلندر، نخست باید به آن دسترسی پیدا کرد.
5_جلوگیری از تجمع افراد در اطراف ساختمان.
6_استفاده از حداقل نفرات جهت ورود به محیط خطر.
7_باز کردن آرام درب ها و پنجره های ساختمان به منظور ایجاد تهویه مناسب.
8_خاموش کردن شعله های نمایان در صورت وجود (مانند اجاق گاز، شمعک آبگرمکن یا سماور و...)
9_پیدا کردن محل نشت گاز و رفع آن (بستن شیر گاز)
10_تخلیه گاز به وسیله ایجاد باد (با استفاده از وسایلی که تولید الکتریسیته ساکن یا جرقه ننمایند مانند:مقوای بزرگ، قطعه ای گونی یا پارچه های نخی خیس شده). در مورد گاز شهری از قسمت های بالا و در مورد گاز مایع به دلیل سنگین تر بودن گاز هوا از قسمت های پایینی این کار انجام می شود. با در نظر گرفتن شرایط و احتیاط لازم می توان از دمنده های فشار مثبت نیز استفاده کرد.
11_اگر قطع برق کنتور امکان پذیر نباشد از قطع و وصل کردن کلید های برق خودداری شود.؛ یعنی اگر حتی لامی روشن بود نباید آن را خاموش کرد چون خود کلید در اثر کنتانت تولید جرقه می کند. همچنین نباید هیچ دوشاخه ای از پریز خارج شود.
12_خودداری از پوشیدن یا درآوردن لباس در داخل ساختمان. بهتر است لباس ها برای جلوگیری از تولید الکتریسیته ساکن خیس شود.
13_رقیق سازی گاز و اکسیژن محیط با اسپری آب
14_جهت از بین بردن خطر مخلوط قابل اشتعال و انفجار می توان یک یا دو دستگاه کپسول پودر و گاز را در محیط تخلیه کرد.
15_پس از اطمینان از رفع خطر می توان گاز و برق را مجددا وصل نمود.
16_توجه داشته باشید که مراحل بالا بایستی توسط سرویس های آتش نشانی و با استفاده از تجهیزات ویژه انجام شود و افراد عادی هنگام مواجهه با چنین حادثه ای باید ضمن تخلیه محیط و جلوگیری از ایجاد جرقه، با آتش نشانی تماس بگیرند.
معایب گاز مایع نسبت به گاز شهری
1_به دلیل شکل سیلندر خطر انفجار زیاد است ولی احتمال انفجار لوله های گاز شهری در حد صفر است.
2_برای بستن شیر سیلندر در حالت خاموش یا روشن باید به آن نزدیک شد که برای بعضی اشخاص به دلیل ترس امکان پذیر نیست ولی گاز شهری این مزیت را دارد که علاوه بر شیر های فرعی یک شیر اصلی نیز دارد که به سادگی و بدون خطر در دسترس است.
3_گاز مایع سنگین تر است و تخلیه آن به سختی و دیرتر انجام می شود، در حالی که گاز شهری سبک تر از هوا بوده، به سمت بالا رفته و راحت تر تخلیه می شود.
4_حدود اشتعال گاز مایع 1 تا 10 درصد و حدود اشتعال گاز شهری 5 تا 15 درصد است؛بنابراین گاز مایع سریع تر وارد مرحله خطر می شود
